Budapeszt (węg. Budapest; przymiotnik: budapeszteński) – stolica i największe miasto Węgier, położone w północnej części kraju, nad Dunajem. Formalnie stworzony został w latach 1872-73 z trzech połączonych ze sobą miast: Budy i Óbudy na prawym brzegu Dunaju (geograficznie – Średniogórze Zadunajskie) oraz Pesztu – na lewym (geograficznie – Średniogórze Północnowęgierskie i Wielka Nizina Węgierska).
Budapeszt to jedna z najważniejszych metropolii Europy Środkowej a także 8. najludniejsze miasto wśród stolic Europy[4]. Stanowi wielki ośrodek kulturalny (biblioteka narodowa, liczne muzea, galerie, teatry, opera) i naukowy (Akademia Nauk, uniwersytet (od 1635), politechnika (od 1782), Akademia Sztuk Pięknych, wiele innych uczelni i instytutów badawczych). Jest też ważnym centrum turystycznym i uzdrowiskowym (kompleksy balneologiczne).
Budapeszt jest uznawany za metropolię globalną. Obecny kształt terytorialny przybrał w roku 1950, gdy przyłączono do niego 23 okoliczne miejscowości, dzięki czemu obszar miasta zwiększył się 2,5 raza, zaś ludność – 1,5 raza. Dzisiejszy Budapeszt jest podzielony na 23 dzielnice z własnymi zarządami. Całym miastem zarządza Samorząd Stołeczny (Fővárosi Önkormányzat).
Nazwa Buda stosowana była w czasach Arpadów na określenie osady zbudowanej na miejscu dawnego grodu rzymskiego Aquincum. Według średniowiecznych kronik węgierskich nazwa ta pochodziła od imienia Bledy – brata wodza Hunów, Attyli[5], jednak prawdą jest w tej teorii tylko to, że nazwa mogła rzeczywiście oznaczać imię (w kronikach trafiały się osoby o imieniu Buda). Inna teoria mówi, że nazwa Buda jest związana ze słowiańskim słowem woda, z wodą (aqua) związana zaś jest też nazwa rzymskiego grodu Aquincum[6]. Po wybudowaniu zamku nieco na południe od starej osady (tuż po najazdach tatarskich w latach 40. XIII w.), zaczęto ją nazywać Óbuda (Stara Buda), zaś zamek z podgrodziem – Újbuda (Nowa Buda), a potem Buda.
Jeśli chodzi o Peszt, to według jednej z teorii jego nazwa pochodzi od greckiej nazwy Pession, którą Klaudiusz Ptolemeusz w dziele Geographike Hyphegesis w II w. n.e. określał rzymską twierdzę położoną naprzeciwko Aquincum (koło obecnego Mostu Elżbiety; gród i twierdza stanowiły element rzymskiego limes)[7]. Druga teoria związana jest z ze słowiańskim słowem oznaczającym jaskinię lub pieczarę, które to słowo średniowieczni Węgrzy przejęli na określenie pieca (w dialekcie dzisiejszych Seklerów piec to właśnie pest, podczas gdy w literackim węgierskim – kemence). Nazwę Pest-hegy otrzymała obfitująca w małe jaskinie i burzliwe źródełka Góra Gellerta, nazwę Pest-rév – położona u stóp góry przystań przeprawy przez Dunaj (rév – przystań), a później – osada założona po drugiej stronie rzeki.
Zarówno Peszt jak i Budę określano już od pocz. XIX w. wspólną nazwą Pest-Buda – taka kolejność oznaczała, że ważniejszym miastem jest Peszt, który był stolicą kraju; Buda zaś była siedzibą króla.
