یونسکو تخمین زده است که نیمی از ۶۰۰۰ زبانی که امروزه به آنها صحبت می شود، تا پایان قرن حاضر از بین خواهند رفت. یکی از نتایج این نابودی این است که گروهی از دانش آموزان که به زبان دومی به جز زبان مادری شان آموزش می بینند، نسبت به موضوعات درسی بی تفاوت می شوند. معلمان چه کمکی می توانند برای حفظ زبانهای اقلیتهای قومی انجام دهند؟
کنیا؛ حفظ زبان قوم «یاکو»
«یاکو» قبیله بومی کوچکی در مرکز کنیاست. این قبیله با جمعیت ۵۵۰۰ نفر یکی از کوچکترین قبیله ها در سراسر جهان به شمار می رود. اما گستره کاربرد زبان این قبیله از این هم محدودتر است. این زبان تقریبا از بین رفته است، چون اعضای قبیله یاکو تلاش کردند با سخن گفتن به زبان قوم ثروتمندترِ ماسای که دامدار هستند، شرایط زندگی خود را بهتر کنند. این کار نتایجی منفی برای زبان یاکو بدنبال داشت.
در حال حاضر تنها ۱۰ نفر به زبان یاکو صحبت می کنند. استیون لِیتیکو ۸۴ ساله یکی از معدود کسانی است که به این زبان صحبت می کند و تنها کسی است که به این زبان مسلط است. وی تصمیم گرفته با تدریس زبان یاکو در مدرسه، این زبان را زنده نگه دارد.
در دبستان محل ۲۳۰ دانش آموزِ قبیله تنها بلدند چند کلمه به این زبان صحبت کنند. روش خوبی هم برای آموزش این زبان وجود ندارد. بنابراین نمی توان گفت این دانش آموزان به زبان یاکو تکلم می کنند. استیون خیلی کارها را از حفظ انجام می دهد. تدریس او محدود به آموزش واژه هاست و از دستور زبان یا مکالمه خبری نیست. رئیس مدرسه می خواهد که روشهای آموزش بهتر شود.
یک زبان شناس آلمانی پیش نویسی برای فرهنگ زبان یاکو آماده کرده که کمک بزرگی بوده است. از سوی دیگر نشان داده که تا چه حد احیای این زبان به وقت نیاز دارد. برای آموزش یاکو به کمک های دولت کنیا نیز نیاز است.
مجارستان؛ تلاش کارشناس حقوق بشر در احیای زبان اقلیتها
ریتا ایژاک کارشناس حقوق بشر سازمان ملل و بویژه حقوق اقلیت های قومی است. گزارش او درباره زبان اقلیتهای قومی نگرانی هایی را در این زمینه برمی انگیزد. خود او این نگرانی ها را می شناسد زیرا به یکی از پرشمارترین اقلیتهای تحت ستم اروپا تعلق دارد، یعنی کولی ها (اقلیت روما).
وی می گوید: «من به تبار رومانیایی خودم افتخار می کنم. خانواده من زبان «رومان» ها را نمی داند و این بسیارغم انگیز است. اگر شما کمی با جوامع روما آشنا باشید شاید بدانید که گروه های رومای مختلفی وجود دارد و در برخی از آنها از هنگام تولد کودک به زبان روما سخن می گوید اما در برخی دیگر کودکان در جامعه ای هستند که در اکثریت آن جامعه ادغام شده اند و زبان روما را به ندرت به کار می برند.»
استعمار یکی از عوامل تاریخی تهدید کننده موجودیت زبانها است. جهانی شدن و جذب در اکثریت جامعه یکی از عوامل اخیر نابودی این زبانها به شمار می آید. گاهی دولتها هراس دارند که زبانهای اقلیت یکپارچگی ملی و اتحاد را از بین ببرد.
آیا تنها رعایت حقوق بشر می تواند زبان ها را نجات دهد؟ خانم ایژاک در اینباره می گوید: «البته حداقل شرایط لازم این است که مردم آزاد باشند در جمع و در خلوت به زیان خودشان صحبت کنند و کسی مانع از این کار نشود و نسبت به زبان تبعیض وجود نداشته باشد. این آزادی باید به اقلیتهایی که به زبان های متفاوت تکلم می کنند، داده شود. اما نکته مهمتر تضمین برخی حقوق است و تضمین این حقوق نیاز به صرف هزینه دارد.»
در بیشتر موارد این هزینه ها صرف معلم، مدرسه و نوشتن فرهنگ لغات و کتابهای دستورزبان یا مجموعه ترانه ها و داستانهای عامیانه می شود. اما خلاقیت هم می تواند نتایج خوبی داشته باشد. در جوامعی که تعداد آموزگاران کفایت نمی کند، مادران بیکار می توانند در آموزش زبان به کودک نقش مؤثری داشته باشند.
اسپانیا؛ تولد دوباره زبان «ائوسکارا»، زبان سرزمینهای باسک
زبان اِئوسکارا (Euskara)، زبان سرزمینهای باسک یکی از زبانهایی است که به گفته یونسکو در معرض خطر ناپدید شدن است. در حال حاضر تلاشهایی برای حفظ این زبان در جریان است.
زبان اِئوسکارا، زبان بومی سرزمین باسک و نواحی دیگری است که باهم «ائوسکال اریا» را می سازند. ساکنان این ناحیه عزم راسخ دارند که این زبان را زنده نگاه دارند.
فرآیند حفظ زبان «ائوسکارا» در مراکز آموزشی موسوم به «ایکاستولاس» آغاز شده است. در این مدارس تمام دروس به این زبان است. والدین می توانند کودکان ۴ ماهه تا ۱۶ ساله خود را دراین مراکز ثبت نام کنند. در کل ۱۰۳ ایکاستولاس با ۵۰۴۰۰ کودک وجود دارد.
بیشتر این مدارس، به شکل تعاونی اداره می شوند و شرکای اصلی پدر و مادر دانش آموزان و گاهی آموزگاران حرفه ای هستند. کودکان از این که می توانند به این زبان سخن بگویند راضی هستند. در مجموع ۴۳۰۰ آموزگار در ایکاستولاس مشغول به کار هستند.
«فرهنگستان سلطنتی زبان سرزمینهای باسک» در شهر بیلبائو (در شمال اسپانیا، بزرگترین شهر سرزمین باسک و مرکز استان بیسکای) در سال ۱۹۱۹ تاسیس شده است. هدف آن تحقیق در مورد زبان ائوسکارا و حفظ این زبان است. ایجاد ایکاستولاس منجر به فرایند موسوم به ائوسکارا بَتوآ (euskara Batua)، فرایند اتحاد تمام لهجه های زبان سرزمینهای باسک شد.
طی سالهای دیکتاتوری رژیم فرانکو که زبان ائوسکارا ممنوع اعلام شده بود، آکادمی عملاً نتوانست فعالیتهای خود را دنبال کند.
برغم تلاشهای سالهای اخیر هنوز راه درازی باقی مانده تا گسترش زبان ائوسکارا باقی مانده است. به گفته «فرهنگستان زبان سرزمینهای باسک» در کل سرزمینهای باسک، حدود یک میلیون نفر به این زبان صحبت می کنند و طبق آمار رسمی طی ۵ سال گذشته تنها ۳۶ درصد کل مردم سرزمینهای باسک به این زبان حرف می زدند.
زبان اقلیتها را نیز می توان با استفاده از اشعاری که به این زبان ها سروده شده اند، جان دوباره بخشید. برتسولاری، خواننده ای است که اشعاری فی البداهه به زبان ائوسکارا می خواند. او نیز بدنبال حفظ زبان و سنت باسک است. خواندن اشعار فی البداهه یا تدریس به زبان ائوسکارا، آنچه
